Marktmechanismen
Zolang de mens dingen maakt of gewassen laat groeien bestaan er markmechanismen die met name bij de verkoop ervan optreden. Marktmechanisme zijn op zich heel vervelend. Zij maken het mogelijk dat "handige" mensen rijk kunnen worden en anderen zich "uitgebuit" kunnen voelen. Dit proces heeft naar mijn mening echter niets met het kapitalisme te maken. Immers het kapitalisme bestaat pas een paar honderd jaar. Marx heeft het in de vorige eeuw perfect geanalyseerd en enkele belangrijke "uitvindingen" gedaan. Die uitvindingen maakten dat hij en zijn gezin zijn leven lang vervolgt werden, want zijn stellingen waren op zijn minst gezegd gezagsondermijnend. Volgens Marx was namelijk de kern van de kapitalistische uitbuiting: het "bezit" van de productiemiddelen. Hij toonde feitelijk aan dat niet zozeer het hebben van veel geld of rijkdom de oorzaken zijn voor uitbuiting of armoede, maar de eigendomsverhoudingen aangaande de productiemiddelen en grond. Hij legt in zijn spectaculaire boek "Het Kapitaal" exact uit dat het hebben van fabrieken, bedrijven of grond de verklaring bevatte van de uitbuiting en het ontstaan van economische crisissen. Dat werd zijn eerste "uitvinding". Daarbij analyseerde hij tegelijkertijd dat "geld" niet zomaar "kapitaal" is, of een rijkaard nog geen kapitalist, maar dat "geld" pas "kapitaal" is, of wordt, onder zeer specifieke omstandigheden. Dat werd zijn tweede "uitvinding".
Marx liet zich niet zo zeer uit over de eventuele slechtheid van markmechanismen, maar meer over zaken als "concurrentie", "accumulatie" en met name de "natuurwetten van de productie" (pagina 575 van "Het Kapitaal"). Dat bracht hem tenslotte dan ook tot de essentie en de kern van het kapitalisme.
Het komt momenteel met de hoge graanprijs op de wereldmarkt in de Sovjet Unie voor dat als de prijs voor brood laag is, dat boeren of cooperaties, illegaal of niet, brood gaan voeren aan het vee of dat soort verspillingen (o.a. de Volkskrant van jongstleden 6 sept.). Of dat toeristen alle goedkope spullen waar bijvoorbeeld subsidie op zit opkopen. Ten tweede komt het voor dat er banen overbodig worden, momenteel bijvoorbeeld in het leger, of door rationalisatie in een bedrijf, en men een baan moet gaan zoeken in een andere bedrijf of sector. Dat gaat in de Sovjet Unie relatief eenvoudig. Dat zijn welliswaar "marktmechanismen", maar wel onder bepaalde omstandigheden, die elders in de wereld met name in een kapitalistisch land (en momenteel in Polen, Jugoslavië en de DDR) funest zijn. De Sovjet Unie heeft vanwege uitzonderlijke omstandigheden van dit moment het eerste probleem momenteel teruggekregen. Het was blijkbaar nog niet echt overwonnen. Het tweede probleem is echter in principe glansrijk overwonnen ten opzichten van het Westen, vanwege het feit dat de Sovjet Unie nog steeds een socialistisch systeem rechtovereind heeft staan. Dat wil zeggen: de voornaamste productiemiddelen en de grond zijn niet in handen van particulieren en dat zal ook niet echt gebeuren. De Sovjet Unie heeft gewoon vacatures te over. En daarbij een grote koopkrachtige vraag. Denk alleen maar eens aan de ontwikkeling van het inmense Siberië, en aan het meer recenter voorbeeld: de uitbreiding van de dienstensector.
De Sovjet Unie heeft zonder meer al 70 jaar te maken met martmechanismen op de wereldmarkt, voor praktisch alle producten. Er bestaat geen handelsproduct waarvan de prijs niet wordt bepaald door marktmechanismen (afgezien van gesubsidieerde producten, maar daarover verder meer), of je het nu leuk vindt of niet. De kunst van het inrichten van een stabiele socialistische samenleving bestond voorheen uitsluitend uit het afschermen met een ijzeren gordijn of door middel van pure ruilhandel. Dat laatste is nog steeds een prima zaak, maar dat eerste is blijkbaar uit de tijd en door de huidige communicatie- en transportmiddelen, onhaalbaar gebleken. Ook Albanië en Noord-Korea lijken hier niet aan te ontkomen. Hoe vervelend je het ook kan vinden. En het partij buro van de CPSU heeft dit uiteindelijk ook blijkbaar geconcludeeerd.
Ik denk dat er momenteel marktmechanismen mogelijk kunnen zijn binnen een krachtig gewortelde socialistische samenleving zoals de SU. Oude concepten schenen bij de huidige stand van de democratische ontwikkelingen niet vol te houden. Hoezeer er er ook tekenen zijn van iets anders, is het aandurven van markmechanismen voor luxe goederen, voor modische goederen en voor voedselproducten e.d. naar mijn mening juist eerder een zaak van economische en politieke kracht dan van buitenlandse invloeden, of infiltratie, of zwarte markt , of zelfs maffia.
Ik denk dat in de Sovjet Unie zelf een theorie tot ontwikkeling is gekomen die er vanuit gaat dat een socialistische maatschappij zich gewoon moet instellen op die blijkbaar onvermijdelijke, en op zich "onhandige" markmechanismen, omdat de kern van het socialisme, de bezitverhoudingen, onveranderd zijn. Men heeft dus gekozen voor een minder sterke centrale planning en voor een stuk decentralisatie van planning in de fabrieken en bedrijven zelf. De socialistische bedrijven en cooperaties moeten gewoon efficient gaan werken, en inspelen op de markt van vraag en aanbod van goederen. Een rendament van een bedrijf in een socialistisch land moet net als elders immers goed zijn, net als elk product ook goed moet zijn, anders koopt niemand het, of kan de VCN het "socialisme" in Nederland ook niet verkopen. Met alle gevolgen van dien. Maar het belangrijke punt is nu juist dat in een socialistisch land de "winst" door objectief betere, modernere, productie-methoden (bijvoorbeeld door computerisering) van een bedrijf altijd naar de staat vloeit en dus voor onderwijs, gezondheidszorg en woningbouw kan worden aangewend en zeker nu de oorlogsdreiging voor het eerst sinds 70 jaar is weggenomen. Het zou toch funest zijn als de bedrijven in de Sovjet Unie geen winst zou maken, dan zou er nimmer voldoende geld in de schatkist komen.
In de kapitalistische samenlevingen vloeit de meerwaarde en de winsten per definitie een geheel ander kant op en zeker niet zomaar naar de schatkist. In kapitalistische samenlevingen vloeien de meerwaarde en de winst naar de zakken van de ondernemers en betalen zij in de verste verte niet die belastingen die zij zouden moeten betalen. Zij ondermijnen dagelijks de venootschapsbelasting, de inkomstenbelasting en de vermogensbelasting. Berucht zijn toch de "geldbergen", naast de boterbergen en de wijnplassen. Helaas kunnen de werkers er in een kapitalistische samenleving niet bij. Hoe democratisch Nederland ook is. De schatkist in kapitalistische landen wordt grotendeels gevuld door de loonafhankelijken, bijvoorbeeld via de indirecte belastingen (zoals accijnsen, BTW, e.d.) en via de loonbelastingen, die geen een loonafhankelijke kan ontlopen. De bezittende klasse in Nederland kan zich door allerlei "gecompliceerde" wetten, wetjes, weetjes en "constructies" buiten schot houden.
Daarom is "democratie" in een kapitalistisch land ook zo volstrekt anders dan democratie in een socialistisch land.
Het probleem van de vervreemding van de arbeid en het probleem van subsidies blijven echter in een socialistisch land wel rëeel aanwezig. Toch is dit op te lossen. Want het zal na lezing van bovenstaande duidelijk zijn dat dat in wezen secundair is, altans ten opzichte van het bezit van de productiemiddelen. De vervreemding en de mogelijke problemen die door vraag en aanbod ontstaan moeten binnen een socialistisch systeem op te lossen zijn. Hogere prijzen bijvoorbeeld, zullen rechtstreeks in de lonen door de staat kunnen worden gestopt. De staat dient deze compensatie (c.q. subsidie) niet aan het bedrijf zelf te geven (want dan verdwijnt het in de winst), ook niet door subsidie van het product (want dan wordt het product voor oneigelijke doelen aangewend), maar rechtstreeks aan de arbeider die zijn kost verdient met loonarbeid. Als het gerelateerd wordt aan het loon en rechtstreeks op de giro komt van de arbeider komt dan beslist die uiteindelijk zelf waar hij dat aan uitgeeft en is het systeem anno 1990 in de Sovjet Unie volgens mij meer stabieler. Onderzoek en experimenten zullen echter uitsluitsel moeten geven. Theoretiseren alleen heeft geen zin.
Rik Min
Niet voor publicatie.
Voetnoten
1. Marktmechanismen zijn zo oud als de weg naar Rome
2. Marktmechanisme is: inspelen op de behoefte van de mensen (zo a.o. Scholing voor arbeiders; pedagogisch/didactisch materiaal bij de Basisscholing)
3. Marktmechanismen zijn een kwaad? of moet het socialisme er gewoon tegen kunnen?
4. Zie artikel over "China keert terug tot rigide planeconomie" (Volkskrant 6/1/90)