De negentiende eeuw leerde ons dat marktwerking in met name onderwijs, gezondheidszorg en sociale volkshuisvesting funest was.
…. daarom zijn er in de twintigste eeuw cooperaties, woningbouwstichtingen en allerlei andere samenwerkingsverbanden van dien aard opgericht….
Lezing door Dorien Pessers voor de Raad voor het Openbaar Bestuur Den Haag, 12 september 2006
Voor begrippenkader bij dit artikel, zie ook: opinie - Door Dik Wolfson. Transactie in dienst van de rechtsstaat
Samenvatting over de inhoud van onderstaande betoog: De sociale zekerheid kwam in handen van ondernemende uitkeringsinstanties, het hoger onderwijs in handen van ondernemende universiteiten, de cultuur in handen van ondernemende musea, de gezondheidszorg in handen van particuliere zorgverzekeraars en ondernemende ziekenhuizen. Prestatiecontracten vervingen wetgeving, horizontaal bestuur door middel van publiek-private samenwerking verving verticaal bestuur, soft law verving hard law. De belangen van de burger werden niet meer gedefinieerd binnen het bredere verband van een democratische politiek en dus in oriëntatie op hun reële bestaanscondities, maar werden gereduceerd tot de deelbelangen van de consument. (Er is hier ook een samenvatting van in de NRC, van weekend van 23 sept. 2006, van 1 gehele voorpagina in katern opinie)
Wat moet ons antwoord hierop zijn?
Dames en heren,
Nemen we de constitutionele waarden van het publiek domein die voor het openbaar bestuur de belangrijkste referenties zijn. Ambtenaren en professionals in de non profit sector behoren onpartijdig, voorspelbaar, professioneel, dienstbaar aan en verantwoordelijk voor de publieke zaak te zijn. De burgers moeten erop kunnen vertrouwen dat de informatie van de overheid op juistheid berust, dat de regels fatsoenlijk zullen worden toegepast, dat ambtenaren in staat zijn hun discretionaire bevoegdheid weloverwogen uit te oefenen, dat ambtenaren geen persoonlijk belang hebben, en dat de waarheid wordt gesproken. Of, zoals T.H. Marshall ooit schreef: wanneer de dokter zegt: ”neem meer beweging”, dan ga je er als patiënt vanuit dat de dokter meent wat hij zegt en dat het inderdaad voor je eigen bestwil is. Zeggen de kruideniers: “eet meer fruit”, dan heeft die opmerking geen enkel gezag omdat daarmee slechts de belangen van de kruidenier en niet die van de burger worden beoogd (Marshall, Citizenship and Social Class, p.136). Het publieke domein zou zijn sociaal integrerende functie verliezen indien burgers geen vertrouwen meer hadden in ambtenaren, in politieagenten, in rechters, in hulpverleners, in docenten of in wetenschappers.
Het vertrouwen van de burgers betreft namelijk de professionele autonomie en autoriteit van degenen die in het publieke domein werkzaam zijn. Aan deze autonomie en autoriteit, aan deze soevereiniteit in eigen kring, ontlenen ambtenaren en professionals hun intrinsieke motivatie, hun beroepseer, beroepsvreugde, hun esprit de corps, hun elite-positie in de goede zin van het woord. Hetzelfde geldt voor de media. Zij kunnen hun functie van countervaling power binnen het kader van de democratische rechtsstaat alleen vervullen op basis van vertrouwen en betrouwbaarheid. De media nemen direct deel aan het publieke debat, brengen de communicatie tussen politici en burgers tot stand, bepalen in hoge mate de perceptie van de politiek en politieke leiders. De media behoren daarom gebonden te zijn aan de basisspelregel van de goede trouw, die in hun geval bestaat uit objectieve verslaggeving, zuiver onderscheid tussen informatie en amusement; en het weren van oneigenlijke prestatie-indicatoren zoals kijk- of verkoopcijfers zodra die hun primaire functie onder druk zetten. Het op grensafscheidingen ingerichte publieke domein kan alleen een bindende rol vervullen indien de grenzen ook worden bewaakt door eigen beroepsnormen, door een eigen taal, door een eigen moraal.
Reciprociteit
Een samenleving die trouw is aan deze normatieve architectuur, blijkt in de praktijk een groot sociaal vertrouwen te genereren, en daarmee ook een publieke moraal van reciprociteit (Putnam).
Reciprociteit is een moeilijk woord voor handelen op basis van vertouwen.
Burgers blijken solidair te durven zijn met onbekende anderen omdat ze erop vertrouwen dat de prestaties die zij voor anderen verrichten – bijvoorbeeld in de vorm van premies en belastingen – indien nodig ook aan henzelf ten goede zullen komen. Burgers durven particuliere initiatieven te nemen ter behartiging van algemene belangen, durven zich te organiseren in verenigingen, durven kortom tot uitwisseling en participatie te komen, en genereren - dankzij de reciprociteitsmoraal die zich al gaande de sociale uitwisseling en participatie ontwikkelt - sociale cohesie. Kortom, niet alleen op papier, maar ook in de praktijk is de normatieve architectuur van het recht een intelligent en productief design gebleken voor een fiduciaire gemeenschap buiten de sfeer van de liefde en de verwantschap, getuigend van een in de loop der eeuwen verkregen praktische wijsheid. Maar er is niets natuurlijks aan een fiduciaire gemeenschap tussen vreemden. Integendeel, zegt de politicoloog Marquand, het is een “gift of history, and fairly recent at that”. (p.32)
Volgens een recent artikel in de Financial Times (26 augustus 2006), was Nederland in dit opzicht een uniek voorbeeld, zelfs het enige land ter wereld dat “eeuwenlang vakantie had genomen van de geschiedenis”. De opkomst van rechtse anti-immigrantenpartijen, de moorden op Fortuyn en Van Gogh, de excommunicatie van Hirsi Ali, en vooral de sociale splijting die het polariserende beleid van minister Verdonk veroorzaakt – zij wordt in het artikel de hardste anti-immigratie minister van Europa genoemd - hebben volgens de Financial Times een einde aan die vakantie gemaakt.
Mutualiteit
Mutualiteit is de andere variant van het wederkerigheidsbeginsel, eveneens gebaseerd op uitwisseling, maar nu niet op basis van vertrouwen en een sociaal contract, maar op basis van wantrouwen en een privaat contract. Anders dan de duurzame binding die het sociaal contract beoogt, beoogt het private contract slechts tijdelijke binding.
Mutualiteitis is een moeilijk woord voor handelen op basis van wantrouwen.
Zoals reciprociteit het ideaaltypische model is van rechtsstaat en publiek domein, zo is mutualiteit het ideaaltypische model van de markt. Waar reciprociteit berust op de idee dat sociale vrede alleen mogelijk is indien er eerst gescheiden en in één beweging door meteen verbonden wordt, daar berust mutualiteit op de idee dat sociale vrede en voorspoed bevorderd worden door ontsnapping uit de knellende bindingen van de reciprociteit. Daarin hebben mutualisten een punt. Reciprociteitssystemen waarin mensen over en weer onbepaalde plichten moeten nakomen, kunnen inderdaad ontaarden in feodale systemen waaruit moeilijk ontsnapping mogelijk is. De gemeenschap kan zeer verplichtend zijn en met sociale sancties mensen op hun plaats houden en hun vrijheid beknotten. Die Gemeinschaft macht gemein, zei Nietzsche. Denkt u aan sektes of kleine agrarische gemeenschappen waar iedereen iedereen kent en de sociale controle ondraaglijk kan zijn voor een vrij geboren mens. De gemeenschap wordt dan een “totaal sociaal feit”. Een ander evident nadeel van een reciprociteitssysteem is dat degenen die niet in de gemeenschap participeren, niet herkend worden als een van ons en daarmee buiten de boot van de solidariteit vallen.
De markt kan (...) dan een uitweg zijn uit feodale, totalitaire systemen, en een oplossing voor de uitsluitingseffecten van reciprociteitssystemen. En dat is ook gebleken (...). Aan het eind van de achttiende eeuw begonnen horigen zich vrij te kopen en buiten de feodale gemeenschap hun arbeidskracht contractueel aan te bieden aan willekeurig wie, tegen betaling à contant. En op de anonieme markt kan in beginsel iedereen verschijnen. De opkomst van een kapitalistische markteconomie en later de opkomst van de industriële revolutie bevorderden de ontbinding van feodale reciprociteitssystemen. Deze historische overgang van sociale reciprociteitsverhoudingen naar economische mutualiteitsverhoudingen wordt ook wel de Great Transformation van de sociale orde genoemd, of de overgang van status- naar contractsverhoudingen.
In de 'Déclaration des droits de l’homme et du citoyen' (1789) werden eigendom en contractsvrijheid sacré et inviolable verklaard en in de heilige tekst geïncorporeerd. Daardoor werd ook een inherente en dialectische spanning tussen de reciprociteitsmoraal en de mutualiteitsmoraal ingebouwd in de normatieve architectuur van het moderne recht. Een spanning die van meet af aan werd versterkt door de opkomst van de economische wetenschap – eveneens eind achttiende eeuw - die haar eigen, onfeilbare waarheid claimde. Waar het recht geen dogmatische waarheid claimt, maar juist tastend en zoekend sociale gerechtigheid wil verwezenlijken – zij het binnen de spelregels van de heilige teksten – daar werd aan de theorie van de invisible hand de status en universele geldigheid van een natuurwet toegedicht. Door middel van het prijsmechanisme zou er een optimale allocatie van goederen tot stand komen, die bovendien haar eigen publieke moraal met zich bracht want de onbetrouwbaren zouden zichzelf letterlijk uit de vrije markt prijzen (cf. McCloskey). Persoonlijke ondeugden (zoals hebzucht) zouden deugdelijke publieke effecten sorteren (Mandeville). En dit onfeilbare proces van profijtelijke contractuele binding via de markt zou zich onzichtbaar voltrekken. In de Code Civil van 1813 werd de contractvrijheid - en daarmee het mutualiteitsregister - in het moderne recht gepositiveerd. De magische werking van de markt werd een aldus een belangrijke referentie, zij het dat deze binnen het sociaal contract werd gedacht, dus gebonden aan het beginsel van de goede trouw.
Toch moest de spanningsverhouding wel tot sociale problemen leiden, want als organisatieprincipes staan beide morele registers lijnrecht tegenover elkaar: tegenover binding staat concurrentie; tegenover vertrouwen staat wantrouwen; tegenover het sociaal contract staat het private contract; tegenover de goede trouw staat de kwade trouw van de vrijblijvende en loze beloften van de reclame; tegenover de binding door middel van het gemeenschappelijke, publieke domein staat de uitsluiting door middel van het private domein; tegenover publieke belangen staan private belangen; tegenover rationele sturing door middel van politieke besluitvorming staat de irrationele sturing van onbewuste en gemanipuleerde wensen en behoeften. Tegenover het recht met zijn machtskritische normen, staat de markt met haar ijzeren logica van rendementsnormen.
En de sociale problemen kwamen ook. De vrije markt bleek niet alleen een onzichtbare, sturende hand te verbergen, maar ook een onzichtbare, vertrappende voet. De vrije markt bleek niet iedereen in te sluiten, maar juiste grote ongelijkheid en sociale uitsluiting en desintegratie te veroorzaken. Geen sociale vrede maar een spijkerharde klassenstrijd was het gevolg. De vrije markt veroverde in de negentiende eeuw de samenleving en maakte de toen nog fragiele normatieve architectuur van het recht tot reine Ideologie. De rechtsstaat bleek niet bij machte woord te houden en schond de beloofde goede trouw. Tegelijkertijd werd in de tweede helft van de negentiende eeuw juist die goede trouw en het pacta sunt servanda als kritische en dialectische categorie ingezet in de sociale strijd. Vanaf dat moment ook werd de strijd tussen rechtsorde en economische orde een van de krachtlijnen van de moderne geschiedenis.
De geschiedenis van die strijd is bekend. De vrije markt en de industriële revolutie leidden tot de Sociale Kwestie. De sociaal ontbindende gevolgen van het mutualiteitssysteem werden bestreden met een reciprociteitsmoraal die tot uitdrukking kwam in nieuwe collectiviteiten: Krankenkassen, onderlinge waarborgfondsen, later collectieve verzekeringen. Het publiek domein werd in de loop van de eerste helft van de twintigste eeuw uitgebouwd met onderwijs, gezondheidszorg en sociale volkshuisvesting. Dit alles om sociale binding, uitwisseling en participatie te bevorderen en daardoor een zichzelf versterkende spiraal van sociaal vertrouwen en reciprociteit op gang te brengen. Met andere woorden: de rechtsstaat probeerde de samenleving terug te veroveren op de markt.
Ik ga u hier niet lastigvallen met een uitgebreide geschiedschrijving van deze strijd tussen rechtsstaat en markt, maar noem slechts enkele markeringspunten. De Eerste en Tweede Wereldoorlog brachten de relatief jonge West-Europese rechtsstaten terug tot de natuurstaat. De vernietigende effecten van de oorlog brachten opnieuw een verlangen naar vrede en een beroep op het recht teweeg. Na de eerste Wereldoorlog werd de Volkenbond opgericht. Na de Tweede Wereldoorlog de Verenigde Naties, en opnieuw verschenen er heilige teksten: de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in 1948, nader uitgewerkt in de VN-verdragen van 1966 inzake politieke, sociale, culturele en economische burgerrechten. En in 1950 het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens. Hetzelfde vredesprincipe herhaalt zich keer op keer: de vijandige vreemden worden gescheiden en in één beweging door als leden in een internationale rechtsgemeenschap opgenomen.
Tegelijkertijd werd ook ingezet op de sociaal productieve effecten van een internationale, Europese markt. Handel is in beginsel namelijk vredestichtend in die zin dat zij mensen dwingt – in hun zoektocht naar nieuwe afzetmarkten - hun stam of hun land te verlaten, contacten te zoeken met vreemdelingen of buitenlanders, hun taal te leren, zich te verplaatsen in de gebruiken en gewoonten van de ander om zo het vertrouwen van de beoogde handelspartners te winnen en aldus de spiraal van wederkerigheid op gang te brengen. Ook een kapitalistische markt kan zulke effecten sorteren indien de markt aan de ketting wordt gelegd van het recht dat de onzichtbare en destructieve voet van de vrije markt weet te verlammen. Op deze idee van de integrerende effecten van de markt was in de jaren vijftig het ideaal van Europese eenwording gebaseerd.
De Europese Gemeenschap was in dit opzicht een succes, zolang daarin het Rijnlandse model domineerde dat een evenwicht zocht tussen mutualiteit en reciprociteit, tussen markt en nationale, toen nog min of meer soevereine, lidstaten. Van groot belang was ook de ontwikkeling van sociale, economische en culturele grondrechten, als nadere interpretatie en uitbreiding van de heilige teksten van het Sociaal Contract. Deze grondrechten vonden mede uitdrukking in de uitbreiding van het publiek domein: dat werd pluriformer en daardoor sterker wegens vaak zelfbewuste countervailing powers in de sectoren van de arbeid, het onderwijs, de cultuur, de wetenschap, de media, belangenorganisaties en actiegroepen. Tegelijkertijd werd het contractenrecht vermaatschappelijkt als reactie op de liberale marktideologie van contractvrijheid en consumentensoevereiniteit. De introductie van de normen van redelijkheid, billijkheid, eerlijke informatie, zorgvuldigheidsplichten, het nakomen van gewekte verwachtingen en het onrechtmatig verklaren van misbruik van recht en misbruik van omstandigheden waren even zovele pogingen om de norm van de goede trouw op te leggen aan het mutualiteitssysteem van de markt. Overeenkomstig het beginsel van de goede trouw – en het daarin opgesloten waarheidsgebod - waren de sociale grondrechten en het contractenrecht gericht op het humaniseren en valoriseren van de reële bestaanscondities van mensen.
Vanaf het midden van de jaren zeventig zien we echter een gestage verschuiving in het evenwicht tussen rechtsorde en economische orde, tussen reciprociteitsmoraal en mutualiteitsmoraal optreden, die uiteindelijk zal resulteren in de huidige triomf van de economische orde. Ook de geschiedenis van deze nieuwe strijdronde zal ik hier niet beschrijven, maar wel noem ik opnieuw enkele markeringspunten, zoals het loslaten van het systeem van vaste wisselkoersen (Bretton Woodssysteem) dat aan nationale staten de controle op het kapitaalverkeer ontnam; de toenemende internationalisering en zelfs mondialisering van de markt die na 1989 een vrije vlucht nam; de crisis in de sociale zekerheid die leidde tot een herstructurering – volgens sommigen tot een afbraak - van de verzorgingstaat; een gedeeltelijke overdracht van de soevereiniteit van de nationale staten naar de Europese Unie; en – voor het thema van vandaag – de belangrijkste ontwikkeling: de fatale verschuiving binnen het openbaar bestuur van het primaat van het normatieve bestuursrecht naar de pragmatische en op economische modellen georiënteerde bestuurskunde. Deze overgang wordt ook wel genoemd de ontwikkeling van gouvernement of government naar governance, of wel van regeren per wet naar reguleren per contract. Fataal omdat deze overgang – in de woorden van de Engelse politicoloog Marquand - een Kulturkampf tot gevolg heeft gehad waarin de onvervreemdbare, sacrale goederen van de fiduciaire rechtsgemeenschap verkwanseld dreigen te worden. Niet de op reciprociteit gerichte goede trouw is het orientatieprincipe in deze Kulturkampf, maar het op mutualiteit gerichte economische concurrentiebeginsel.
De ideologische achtergrond van dit nieuwe bestuursmodel werd onder anderen geleverd door Osborne en Gaebler in hun in 1992 verschenen boek Reinventing Government, met zijn veelzeggende ondertitel: How the Entrepreneurial Spirit is Transforming the Public Sector. Wat tot de publieke belangen gerekend moet worden, blijft volgens deze ideologie een taak van de politiek, maar hoe deze belangen het beste behartigd kunnen worden is een heel andere vraag, waarop kennelijk maar één antwoord mogelijk is: door een rationele, bedrijfsmatige aanpak waarbij een systeem van prestatiecontracten, prestatie-indicatoren, financiële prikkels, quantificering van de output en toezicht door de overheid achteraf garant zou moeten staan voor een efficiënte uitvoering van het beleid. Dat betekende dat sommige publieke belangen geprivatiseerd werden en andere aan een bureaucratisch-economische rationaliteit werden onderworpen, bij voorkeur in de vorm van zelfstandige bestuursorganen die op afstand van de politiek werden gezet.
De sociale zekerheid kwam in handen van ondernemende uitkeringsinstanties, het hoger onderwijs in handen van ondernemende universiteiten, de cultuur in handen van ondernemende musea, de gezondheidszorg in handen van particuliere zorgverzekeraars en ondernemende ziekenhuizen. Prestatiecontracten vervingen wetgeving, horizontaal bestuur door middel van publiek-private samenwerking verving verticaal bestuur, soft law verving hard law. De belangen van de burger werden niet meer gedefinieerd binnen het bredere verband van een democratische politiek en dus in oriëntatie op hun reële bestaanscondities, maar werden gereduceerd tot de deelbelangen van de consument.
Inmiddels is bekend tot welke cultuurveranderingen dit economisch dirigisme heeft geleid. De soevereiniteit in eigen kring, zo belangrijk voor de professionele moraal van docenten, artsen, hulpverleners en andere werknemers in de non profit sector, dreigt te worden uitgehold. En zoals in elke cultuurstrijd speelt ook hierbij de verovering van de taal een strategische rol. Productie en rendement zijn - alle retoriek over kwaliteit ten spijt - de exclusieve criteria geworden; burgers worden daarom klanten en consumenten; diensten worden producten; prestaties moeten topprestaties worden, bij voorkeur verricht binnen centres of excellence, en openbaar gemaakt in een op concurrentie gericht ranking systeem. De in het kader van zijn Persoonlijk OntwikkelingsPlan roulerende chef wordt een manager en inmiddels zelfs een regisseur van resultaatgerichte “processen”. De ambtenaar is een smiling professional geworden, die – naar ik onlangs op de televisie zag – op cursus moet leren flirten en daarvoor ook een flirtdiploma kan halen dat zijn conduitestaat opfleurt. De normatieve architectuur van de bureaucratie was – hoe vaak geschonden misschien ook – in ieder geval kritisch aanspreekbaar op waarheid, op rationaliteit en op reële sociale behoeften en reële sociale betrekkingen. Maar in de toneelwereld van schijn en impression management wordt de bureaucratie een imaginair universum binnengeleid. Kennis van feiten, vakkennis en professionaliteit zijn niet meer belangrijk, maar slechts de competentie om competent te lijken. De enorm groei van de communicatieafdelingen binnen de publieke sector is symbolisch voor deze ontwikkeling. Marketing, presentatie en public relations worden belangrijker dan de diensten die geleverd moeten worden. De vorm wordt belangrijker dan de norm. Misleiding van het publiek door aan de reclame ontleende beeldtaal belangrijker dan betrouwbare dienstverlening. De woorden van Marshall over het zo belangrijke verschil tussen het vertrouwen in een ambtenaar of professional enerzijds en een koopman anderzijds, verliezen aan gelding. De grenzen tussen het ambt en de persoon van de ondernemende ambtenaar vervagen, zo ook die tussen staat en markt, tussen publieke en private belangen, tussen rationele sturing en irrationele sturing. Alleen de onderste laag van de professionele werkvloer kent nog de reële condities waarin burgers leven: de wijkagenten, de onderwijzers, de artsen, de hulpverleners. Maar inmiddels liggen daar demotivatie, cynisme en opportunisme op de loer. Met het gezonde verstand heeft het openbaar bestuur ook zijn goede trouw verloren.
De voorbeelden liggen dagelijks voor het oprapen, en worden zelfs jaarlijks in de jaarverslagen van de ondervoorzitter van de Raad van State beschreven en gehekeld. Ik noem slechts de fraudes in de bouwwereld, de fraudes in onderwijsinstellingen, de zelfverrijking door managers, de corruptie in het notariaat, de veelbesproken schade die door wezenloze managers in het onderwijs is aangericht, de falende hulpverlening in de jeugdzorg, de banalisering van de publieke omroep die daarmee aan countervailing power verliest, en de enorme prijsstijgingen als gevolg van privatisering of verzelfstandiging.
Ook het contractenrecht zelf ondergaat veranderingen. Veelzeggend is namelijk de opkomst binnen de rechtswetenschappen van de rechtseconomie. Uitgangspunt is daarin dat het recht optimale allocatie van goederen en diensten moet bevorderen. In dat verband kan het plegen van wanprestatie economisch profijtelijker zijn dan het nakomen van de overeenkomst. De vrijheid van wanprestatie moet volgens rechtseconomen door het recht worden gehonoreerd indien de wanprestant een schadevergoeding aanbiedt. In dit leerstuk van de “efficiënte contractbreuk” wordt afgerekend met het beginsel van de goede trouw en het pacta sunt servanda. Tussen goede trouw en kwade trouw bestaat geen principieel verschil meer indien de kwade trouw maar wordt gecompenseerd met een schadevergoeding. Het gegeven woord geldt slechts zolang trouw aan het gegeven woord economisch profijtelijker is.
De overgang van een rechtsstatelijk georganiseerd systeem van vertrouwen naar een economisch georganiseerd systeem van wantrouwen werd gecomplementeerd met de instelling van zelfstandige, toezichthoudende Marktautoriteiten. Zij worden ook wel aangeduid als waakhonden. Deze benaming is beter omdat zij aangeeft dat er kennelijk weinig vertrouwen bestaat in de sociaal gunstige effecten van de ontketende marktkrachten indien er niet een waakhond meeloopt. Inmiddels kennen we in Nederland marktautoriteiten voor de mededinging, de telecommunicatie, de financiële markten, voor transport en vervoer, voor voedsel en waren, voor de media en binnenkort voor de zorg en voor consumenten. Op Europees niveau komen daar nog de Europese Commissie en de Europese Bank bij. Op mondiaal niveau de WTO. Kortom, er ontwikkelt zich een zeer machtige economische magistratuur ter begeleiding en controle van het economisch dirigisme. Deze economische magistratuur is een directe bedreiging voor de democratie en de normatieve architectuur van de samenleving. Zo hebben de marktautoriteiten geen democratische, maar een technocratische legitimatie. Anders dan de staat, hebben ze maar een beperkte bemiddelende functie omdat ze geen algemene belangen behartigen maar slechts de deelbelangen van marktpartijen en consumenten. Door hun nauwe en ondoorzichtige verwevenheid met de lobby-netwerken van de markt neigen zij ertoe corporatistische belangen te behartigen. Ze zijn – in strijd met de machtenscheiding – toezichthouder, regelgever en handhaver in één. Door dit alles missen marktautoriteiten de autoriteit en soevereiniteit in de ware zin van het woord, die voor een bemiddelende instantie zo belangrijk zijn. Zijn ze dan efficiënte uitvoerders gebleken? Nee, de bureaucratische rompslomp van de Nederlandse en Europese marktautoriteiten blijkt die van de verguisde departementen verre te overtreffen. De macht van de Nederlandse en Europese economische magistratuur bevordert ondertussen de fragmentering en ont-democratisering van het openbaar bestuur en van het algemeen belang. Er dreigt een politiek zonder recht te ontstaan.
Ik kom tot een afronding. Het bestuur van de Raad voor het Openbaar bestuur vroeg mij te spreken over het thema van vertrouwen in het openbaar bestuur. Ik heb dat thema besproken tegen de achtergrond van de structuurveranderingen die zich in de laatste decennia in het openbaar bestuur hebben voltrokken. Mijn conclusie is dat het economisch dirigisme met zijn welhaast religieuze dogmatiek de normatieve architectuur van het recht dreigt te ondermijnen, de goede trouw en het waarheidsgebod dreigt te schenden, en het op tegenspraak ingerichte democratische debat over de goede samenleving dreigt te smoren. Deze ontwikkelingen vormen een ernstige bedreiging voor de gemeenschap die een democratische rechtsstaat beoogt te zijn.
Ik besef heel goed dat dit verhaal ook wel wat genuanceerder had gekund, maar het ging mij er primair om de grondstructuur van een fiduciaire gemeenschap te schetsten. Waar ik misschien als een slager het mes heb gezet in het weefsel van het openbaar bestuur, daar zal ongetwijfeld mijn gewaardeerde coreferent, de heer Wolfson, als een professionele chirurg het rauwe vlees zorgvuldig dichtnaaien.
Ik dank u voor uw aandacht.
Dit is/was een samenvatting van een lezing voor de Raad voor het Openbaar Bestuur, Den Haag, 12 september 2006
Afzender: Rik Min,
bondsraadslid afdeling Twente AbvaKabo (tevens sector onderwijs &
onderzoek)
Kantoor:
053 -
4.30.30.73
Prive:
053 -
4.763.881
Postadres:
Schopmanlanden 22, 7542 CN
Enschede